Usa software antivirus
Riba internèt tin peliger ku un vírùs òf otro tipo di software maligno, konosí komo ‘trojan horse’, por infiltrá bo kòmpiuter. Un vírùs asina por kambia funshonamentu di sierto programa, kita dokumento for di bo kòmpiuter i asta kita tur kos for di bo hard drive. Un ‘trojan horse’ por tin un efekto similar, i tin di nan ku por spionabo i wak tur boton ku bo primi riba bo teklado, i asina haña sa bo kódigonan di akseso i otro informashon sekreto. Ademas, spyware i otro tipo di software maligno por manda bo kòmpiuter hasi sierto kos sin bo sa.
Phishing i Pharming
‘Phishing’ ta un tipo di robo di identidat. Kriminalnan ta usa meil pa gañabo subi riba wèpsait falsu. Únabes bo ta riba e wèpsait, nan ta pidibo divulgá dato konfidensial, finansiero i personal, manera kódigo di akseso (password), number di tarheta di krédito, usuario òf kódigo di e-Pass. E tipo mas konosí di phishing ta un meil den kua ta atvertibo ku si bo no login mésora i hasi algu, lo tin konsekuensia serio.
‘Pharming’ ta paresido na ‘phishing’, ounke e por enserá tambe distribushon di programa maligno. Ora bo klek riba un lenk den un meil froudulento òf bishitá un wepsait infektá, e programa ta drenta bo kòmpiuter. Tin biá solamente a akshon di yega riba e wèpsait ya ta sufisiente pa ta infektá. E ora ei, un ‘trojan horse’ por pèrmití un hacker spioná loke bo hasi, asumí kòntròl di bo kòmpiuter, usa bo kredensialnan pa login riba wèpsait finansiero i hasi transakshon froudulento. Pa evitá un infekshon asina, tene kuidou ki wèpsait bo ta bishitá. I nunka klek riba lenk den un meil, si bo no sa ken a mand’é.
E peligernan akí por resultá den daño na bo kòmpiuter, divulgashon di bo datonan sekreto, transakshon froudulento hasí na bo nòmber, i pone ku bo no por usa online banking mas.
P’esei, nos ta konsehá no klientenan pa sigui e práktikanan akí:
- Instalá un programa antivirus renombrá, manera McAfee VirusScan òf Norton AntiVirus i update e frekuentemente. Mayoria produkto antivirus por skèn kontra spyware tambe te na sierto grado.
- Aseptá òf baha software solamente for di fuente ku bo ta konsiderá konfiabel.
- Nunka aseptá dokumento ni attachment ora bo bai riba wèpsait, newsgroup i chat, a ménos ku bo ta hopi sigur ku nan ta outéntiko.
- Hasi sigur ku bo ta usando un sistema operador (OS) ku lisensia legal.
Protehá bo telefòn i tablet tambe
Si bo tin un telefòn, tablet, e-reader òf kualke otro aparato ku ta konektá ku internèt, pone software riba dje pa proteh’é kontra malware. E software mester por skèn e aparato, identifiká i kita malware, i tambe chèk si un programa ta malware promé ku bo bah’é. Kuidou ku tur app ku bo pone riba bo smartphone. Baha kos solamente na sitionan di bon reputashon. Wak nòmber di esun ku a traha e app, chèk kiko otro usuario a skirbi tokante e app i kuantu strea nan a dun’é. Semper chèk kiko e aplikashon ta pidi pèrmit pa hasi riba bo aparato i wak si e pèrmit ku e ta pidi ta kuadra ku e funshonnan ku e ta ofresé.
Si bo pèrdè bo telefòn òf nan hòrt’é, promé kos ku bo mester hasi ta yama nos Sentro di Kontakto na 466-1111 i raportá esei.
Tene kuidou ku servisionan ‘grátis’ i software pa sùrf internèt mas lihé i skèn vírùs den bo meil.
Nos ta rekomendabo fuertemente pa semper lesa ku kuidou e kondishonnan di kualke servisio grátis òf software ku bo ke baha for di internèt, promé ku bo indiká ku bo ta asept’é. Ta konosí ku tin di nan ku bo ta duna pèrmit pa nan vigilá tur loke bo hasi riba internèt, inkluso ora bo ta hasi transakshon protehá. Si bo bai di akuerdo ku un kondishon asina, bo por ta permitiendo e proveedó kolektá informashon sumamente konfidensial tokante bo usuario, manera kódigo di akseso, number di bo kuenta di banko i tarheta di krédito.